ज्ञानेश्वरी-अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला अर्जुनविषादयोगः – ओवी १२-

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

तो तूं कीं आजि एथें । सांडूनियां वीरवृत्तीतें ।अधोमुख रुदनातें । करितु आहासी ॥ १२ ॥
पण तोच तू या वेळी आपला वीरपाणा टाकून, खाली मान घालून, रडत आहेस. ॥२-१२॥

📜 ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका
अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला
अर्जुनविषादयोगः – ओवी १२
ओवी:

तो तूं कीं आजि एथें ।
सांडूनियां वीरवृत्तीतें ।
अधोमुख रुदनातें ।
करितु आहासी ॥ १२ ॥

(सरळ अर्थ: पण तोच तू या वेळी आपला वीरपाणा टाकून, खाली मान घालून, रडत आहेस।)
[२-१२]

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)

शीर्षक: अर्जुनाच्या वीरवृत्तीचा विसर आणि श्रीकृष्णाचा उपालंभ

🔹 आरंभ (Introduction)
ज्ञानेश्वरीच्या पहिल्या अध्यायात, कुरुक्षेत्राच्या युद्धभूमीवर, आपलेच आप्तस्वकीय समोर पाहून अर्जुन मोहग्रस्त होतो।
तो आपले गांडीव धनुष्य टाकून देतो आणि विषादाने ग्रासून जातो।
प्रस्तुत ओवी (१२) ही केवळ एक ओळ नसून, भगवान श्रीकृष्णाच्या मुखातून निघालेला अर्जुनासाठीचा पहिला आणि भेदक उपालंभ आहे।
हा उपालंभ अर्जुनाच्या मनातील गोंधळावर थेट प्रहार करणारा आहे।

प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth) आणि विस्तृत विवेचन

ओळी: तो तूं कीं आजि एथें
अर्थाचे पद: 'तो तू आहेस का आज इथे?'
सखोल मराठी विवेचन:
'तो तूं' म्हणजे पूर्वीचा, सुप्रसिद्ध आणि पराक्रमी अर्जुन!
ज्याने अनेक महावीरांशी युद्ध केले, शंकराशी झुंज दिली आणि इंद्राच्या अर्ध्या आसनावर बसण्याचा मान मिळवला.
तोच तू आज या युद्धभूमीवर (एथें) अत्यंत दुर्बळ होऊन उभा आहेस का?
श्रीकृष्ण अर्जुनाला त्याच्या भूतकाळातील पराक्रमाची आठवण करून देत आहेत।

ओळी: सांडूनियां वीरवृत्तीतें
अर्थाचे पद: वीरवृत्ती सोडून देऊन
सखोल मराठी विवेचन:
'वीरवृत्ती' म्हणजे क्षत्रियाचे स्वाभाविक आणि धर्मानुसार आचरण.
यात शौर्य, कर्तव्यनिष्ठा, धर्मासाठी लढण्याची तयारी आणि संकटात धैर्य न सोडणे समाविष्ट आहे.
अर्जुनाने आपले स्वधर्म आणि युद्धाची तयारी पूर्णपणे टाकून दिली आहे (सांडूनियां).
हा त्याग योग्य नाही, असे श्रीकृष्ण स्पष्ट करत आहेत।

ओळी: अधोमुख रुदनातें
अर्थाचे पद: खाली मान घालून रडत
सखोल मराठी विवेचन:
'अधोमुख' म्हणजे खाली केलेले मुख किंवा मान, जे लज्जा, भीती, पराजय आणि दुर्बलता दर्शवते।
अर्जुनाचा चेहरा नेहमी तेजाने आणि आत्मविश्वासाने भरलेला असतो, परंतु आज शत्रूच्या भीतीने नव्हे,
तर मोहाच्या जाळ्यामुळे खाली मान घालून (अधोमुख) रडत आहे (रुदनातें करितु आहासी)।
ही स्थिती अर्जुनाच्या स्वभावाला सर्वस्वी विरुद्ध आहे।

ओळी: करितु आहासी ॥ १२ ॥
अर्थाचे पद: करत आहेस
सखोल मराठी विवेचन:
'करितु आहासी' म्हणजे वर्तमानातील त्याचे कर्म दर्शवते।
युद्धात पराक्रम करण्याऐवजी तो फक्त रडण्याचे (विषाद करण्याचे) कर्म करत आहे।
श्रीकृष्ण अर्जुनाच्या या अकर्मण्यतेवर तीव्र शब्दांत खेद व्यक्त करत आहेत।

सखोल भावार्थ आणि उदाहरणासहित निष्कर्ष

या ओवीचा सखोल अर्थ असा आहे की, श्रीकृष्ण अर्जुनाला 'तू कोण आहेस?' या प्रश्नाची जाणीव करून देत आहेत।
हा केवळ शारीरिक पराक्रमाचा संदर्भ नाही, तर 'धर्मस्थापनेसाठी जन्माला आलेला, धर्माचे पालन करणारा, सर्वश्रेष्ठ धनुर्धर' या त्याच्या अस्मितेची आठवण आहे।

उदाहरण १ (वीरवृत्ती):
अर्जुनाला अज्ञातवासात विराट राजाच्या गाई चोरणाऱ्या कौरवांच्या सैन्यावर एकट्याने विजय मिळवायचा होता, तेव्हा त्याने कधीही मोह किंवा भीती दाखवली नाही।
ती त्याची खरी वीरवृत्ती होती।

उदाहरण २ (रुदन):
अर्जुन विषाद करत असताना, तो विसरतो की त्याचा स्वधर्म केवळ लढणे नाही, तर अन्यायाविरुद्ध उभे राहणे आहे।
हा रुदन कर्तव्यच्युतीचा आणि तात्पुरत्या मोहाचा परिणाम आहे।

श्रीकृष्ण इथे मनुष्य आणि महापुरुष यातील फरक दर्शवतात।
महापुरुषाने सामान्य मनुष्याप्रमाणे मोहग्रस्त होऊन कर्तव्य सोडू नये।
अर्जुनाचा हा विषाद, एका क्षत्रियासाठी अशक्य आणि अनपेक्षित आहे।
हा विषाद केवळ त्याच्या शारीरिक दुर्बलतेचा नव्हे, तर मानसिक आणि आत्मिक दुर्बलतेचा सूचक आहे।

समारोप (Summary)

ओवी १२ मध्ये, श्रीकृष्ण अर्जुनाला त्याच्या मूळ स्वरूपाची आठवण करून देतात
आणि मोहामुळे आलेल्या कर्तव्यभ्रष्टतेवर मार्मिक टीका करतात।
येथूनच, अर्जुनाला योग्य ज्ञान देण्यासाठी गीता सांगण्याचा पाया रचला जातो।

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.12.2025-रविवार.
===========================================