📜 ॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥ – ‘अर्जुनविषादयोग’ओवी क्रमांक १३-2-🏹🧠💡😭💔🚫

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

विचारी तूं अर्जुनु । कीं कारुण्यें किजसी दीनु ।सांग पां अंधकारें भानु । ग्रासिला आथी ? ॥ १३ ॥
विचार कर. तू प्रत्यक्ष अर्जुन आणि करूणेने तुला दीन करून सोडावे ! सांग बरे अंधकार सूर्याला कधी ग्रासेल काय ? ॥२-१३॥

२. कीं कारुण्यें किजसी दीनु । (आणि करूणेने तुला दीन करून सोडावे!)
अर्थ: तुझ्यासारख्या पराक्रमी पुरुषाला क्षुल्लक करुणा किंवा मोह दीन (दुर्बळ, दुःखी) बनवतो? हे कसे शक्य आहे?

विवेचन: अर्जुनाची करुणा ही खरी दया नसून, ती देहाभिमानामुळे उत्पन्न झालेला मोह आहे. ही करुणा त्याला त्याचे कर्तव्य (धर्मयुद्ध) विसरण्यास लावत आहे. श्रीकृष्णांना हे सांगायचे आहे की, हे 'कारुण्य' तुझ्या महानतेच्या आड येत आहे. 'दीन' म्हणजे कर्तव्यच्युत झालेला, सामर्थ्य असूनही निष्क्रिय झालेला.

उदाहरण: मोठी पदवी असलेल्या अधिकाऱ्याने क्षुल्लक अडचणींमुळे आपले कार्य थांबवावे, त्याप्रमाणे अर्जुनाचे कृत्य आहे. ही करुणा म्हणजे दुर्बळता आहे.

निष्कर्ष: भावनांच्या आहारी जाऊन स्वतःचे सामर्थ्य गमावणे योग्य नाही. कर्तव्याच्या मार्गात येणारा मोह हा दीनवस्थेचे कारण आहे.

(Emoji: 😭💔🚫)

३. सांग पां अंधकारें भानु । ग्रासिला आथी ? ॥ १३ ॥ (सांग बरे अंधकार सूर्याला कधी ग्रासेल काय?)
अर्थ: मला सांग, अंधार कधी स्वतःहून सूर्याला गिळंकृत करू शकेल का?

विवेचन: ही ओवी या श्लोकातील सर्वात महत्त्वाची आणि उदाहरणात्मक ओळ आहे. येथे सूर्य हे अर्जुनाच्या आत्मज्ञानाचे आणि पराक्रमाचे प्रतीक आहे, तर अंधकार हे मोहाचे, अज्ञानाचे किंवा दीनवस्थेचे प्रतीक आहे. सूर्य स्वतःच्या तेजाने अंधाराला नाहीसा करतो; त्याला अंधार ग्रासू शकत नाही. मग, आत्मज्ञान आणि पराक्रम असलेला अर्जुन मोहाच्या अंधाराने कसा ग्रासला जाऊ शकतो?

उदाहरण: काजव्याच्या प्रकाशाने सूर्य झाकणे जितके असंभव आहे, तितकेच महान योद्ध्याने क्षुल्लक मोहाने दीनवश होणे असंभव आहे. ज्ञान आणि अज्ञान यांचा संबंध येथे स्पष्ट केला आहे.

निष्कर्ष: जर अर्जुनाने स्वतःचे आत्मतत्त्व ओळखले, तर हा शोक, हा मोह आपोआप नाहीसा होईल. ज्ञानेश्वर महाराजांनी अत्यंत सोप्या उदाहरणातून ज्ञान आणि कर्तव्याचे श्रेष्ठत्व सिद्ध केले आहे.

(Emoji: 🌞🌑❌)

॥ समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha) ॥
या ओवीद्वारे ज्ञानेश्वर महाराज आणि श्रीकृष्ण हेच अंतिम सत्य सांगतात की, मनुष्याच्या आत असलेले आत्मिक आणि नैतिक सामर्थ्य हे बाहेरील कोणत्याही मोहापेक्षा किंवा शोकापेक्षा कितीतरी पटीने मोठे असते.

समारोप: अर्जुनाच्या माध्यमातून, ही ओवी प्रत्येक जीवात्म्याला आत्मिक सामर्थ्याची जाणीव करून देते. मोह आणि अज्ञान क्षणिक असतात, पण आत्म्याचे तेज (सूर्य) शाश्वत असते.

निष्कर्ष: आपल्या जीवनातील प्रत्येक संकटात आणि गोंधळात, आपण 'अर्जुन' आहोत हे विसरू नये. आपल्यातील 'ज्ञानाचे तेज' (भानु) हे मोहाच्या 'अंधाराला' (अंधकार) सहज हरवू शकते. धर्मपालन आणि कर्तव्यनिष्ठा हेच मानवाचे खरे स्वरूप आहे.

(Emoji Summary for Lekh) 🏹🧠💡😭💔🚫🌞🌑❌🧘�♀️🙏📜

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-08.12.2025-सोमवार.
===========================================