मराठी साहित्याचा अमृतानुभव: संत ज्ञानेश्वर महाराज 🚩📙👶 👨‍👩‍👧‍👦 ⚖️ 🐃 📖 ✨

[Atul Kaviraje]

मराठीतील लोकप्रिय कवी-

ऐतिहासिक आणि ज्येष्ठ कवी (The Legends)-

संत ज्ञानेश्वर (मराठी साहित्याचा पाया)-

मराठी साहित्याचे ईश्वर, वारकरी संप्रदायाचे आधारस्तंभ आणि 'शब्दांचा रत्नाकर' समजल्या जाणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांवर आधारित हा विस्तृत लेख:

मराठी साहित्याचा अमृतानुभव: संत ज्ञानेश्वर महाराज 🚩📙

संत ज्ञानेश्वर हे केवळ एक कवी नव्हते, तर ते भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक प्रकाशमान नक्षत्र होते. त्यांनी मराठी भाषेला प्रतिष्ठा मिळवून दिली आणि "ज्ञानोबा-तुकाराम" या मंत्राच्या रूपाने महाराष्ट्राच्या मनात घर केले.

१. जन्म आणि कौटुंबिक पार्श्वभूमी
कुळ आणि जन्म: ज्ञानेश्वरांचा जन्म इसवी सन १२७५ मध्ये पैठण जवळील आपेगाव येथे झाला.

माता-पिता: विठ्ठलपंत आणि रुक्मिणीबाई यांचे हे दुसरे अपत्य. त्यांच्या वडिलांनी संन्यास सोडून पुन्हा गृहस्थाश्रम स्वीकारला होता.

भावंडे: निवृत्तीनाथ, सोपानदेव आणि मुक्ताबाई अशी ही चारही भावंडे म्हणजे ज्ञानाची मूर्तीच होती. 👶 🏠 👨�👩�👧�👦 🚩

२. बालपणीचा संघर्ष आणि सामाजिक बहिष्कार
संन्याशाची मुले: वडिलांनी संन्यास सोडल्यामुळे समाजातील सनातनी लोकांनी या मुलांवर 'संन्याशाची मुले' म्हणून बहिष्कार टाकला.

माता-पित्यांचे बलिदान: मुलांचे शुद्धीकरण व्हावे म्हणून विठ्ठलपंत-रुक्मिणीबाईंनी देहत्याग केला, ज्यामुळे मुले पोरकी झाली.

पैठणची धर्मसभा: शुद्धीपत्र मिळवण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पैठणच्या पंडितांसमोर आपली विद्वत्ता सिद्ध करावी लागली. 😢 ⛓️ ⚖️ 🕊�

३. रेड्यामुखी वेद (अलौकिक चमत्कार)
विद्वत्तेचे आव्हान: पैठणच्या ब्राह्मणांनी जेव्हा ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली, तेव्हा त्यांनी एका सामान्य रेड्याच्या डोक्यावर हात ठेवला.

वेदपठण: त्या मुक्या रेड्याने स्पष्ट उच्चारात वेदांचे पठण केले, ज्यामुळे सर्व पंडित थक्क झाले.

अर्थ: हा चमत्कार म्हणजे सृष्टीतील प्रत्येक जीवामध्ये 'ब्रह्म' असते, हे सिद्ध करण्याचा एक मार्ग होता. 🐃 📖 ✨ 🙏

४. ज्ञानेश्वरी (भावार्थ दीपिका) - मराठीचा पाया
गीतेचे मराठीकरण: वयाच्या अवघ्या १५-१६ व्या वर्षी नेवासे येथे त्यांनी श्रीमद्भगवद्गीतेवर ७०० वर्षांपूर्वी भाष्य केले.

सामान्यांसाठी ज्ञान: संस्कृतमधील कठीण तत्वज्ञान त्यांनी 'प्राकृत' म्हणजे मराठी भाषेत आणले जेणेकरून सामान्य माणसालाही ते समजेल.

ओवी छंद: ९ हजार पेक्षा जास्त ओव्यांमधून त्यांनी सौंदर्याचा आणि ज्ञानाचा संगम घडवून आणला. ✍️ 📙 🏛� 🌸

५. मराठी भाषेचा अभिमान
अमृताशी पैज: "माझा मराठाचि बोलु कौतुकें । परि अमृतातेंही पैजा जिंके ।" असे म्हणून त्यांनी मराठीचे श्रेष्ठत्व जगाला सांगितले.

साहित्य वैभव: त्यांनी मराठी भाषेला संस्कृतच्या बरोबरीने मानाचे स्थान मिळवून दिले.

संस्कृतीचे रक्षण: परकीय आक्रमणांच्या काळात मराठी संस्कृती आणि धर्माचे रक्षण साहित्यातून केले. 🗣� 💎 🏆 🚩

६. पसायदान: विश्वात्मक प्रार्थना
वैश्विक कल्याण: ज्ञानेश्वरीच्या शेवटी त्यांनी 'पसायदान' मागितले, जे केवळ स्वतःसाठी नसून संपूर्ण चराचर सृष्टीसाठी आहे.

दुष्टांची दुर्बुद्धी जावो: "खळांची व्यंकटी सांडो" म्हणत त्यांनी शत्रूबद्दलही प्रेम व्यक्त केले.

विश्वबंधुत्व: जात, धर्म आणि पंथ यापलीकडे जाऊन संपूर्ण जगाच्या सुखाची त्यांनी प्रार्थना केली. 🙏 🌍 🕊� ✨

७. अमृतानुभव आणि चांगदेव पासष्टी
अमृतानुभव: हा ग्रंथ म्हणजे ज्ञानेश्वरांच्या स्वतंत्र तत्वज्ञानाचा कळस आहे, ज्यात अद्वैत सिद्धांताचे निरूपण आहे.

चांगदेव भेटी: १४०० वर्ष जगलेल्या चांगदेव महाराजांचा गर्व हरण करण्यासाठी ज्ञानेश्वरांनी भिंत चालवली होती.

पासष्टी: चांगदेवांना उपदेश करण्यासाठी त्यांनी पाठवलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे 'चांगदेव पासष्टी' होय. 🧱 ✉️ 💡 🧘�♂️

८. वारकरी संप्रदायाची स्थापना
पाया रचिला: "ज्ञानदेवे रचिला पाया । तुका झालासे कळस ॥" वारकरी पंथाची वैचारिक बैठक ज्ञानेश्वरांनीच तयार केली.

भक्ती मार्ग: पंढरपूरच्या विठ्ठलाला केंद्रस्थानी ठेवून त्यांनी जात-पात विरहित समाज निर्माण केला.

कीर्तन परंपरा: नामसंकीर्तनाच्या माध्यमातून त्यांनी भक्तीचा सोपा मार्ग जनसामान्यांना दिला. 🚩 🥁 👣 🎡

९. योग आणि भक्तीचा संगम
गुरुपरंपरा: आदिनाथ-मत्स्येंद्रनाथ-गोरक्षनाथ-गहिनीनाथ-निवृत्तीनाथ आणि मग ज्ञानेश्वर अशी त्यांची नाथपंथी गुरुपरंपरा होती.

कुंडलिनी ज्ञान: ज्ञानेश्वरीच्या ६ व्या अध्यायात त्यांनी योगाचे अत्यंत सखोल वर्णन केले आहे.

भक्तीचे प्राधान्य: योग जरी कठीण असला तरी भक्तीने ईश्वरप्राप्ती सहज शक्य आहे, हा त्यांचा मुख्य संदेश होता. 🧘�♂️ 🔥 🕉� 🤝

१०. संजीवन समाधी (आळंदी)
कार्यपूर्ती: आपले अवतार कार्य पूर्ण झाले असे वाटल्यावर वयाच्या २१ व्या वर्षी त्यांनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला.

कार्तिक एकादशी: इसवी सन १२९६ मध्ये आळंदी येथे इंद्रायणी नदीच्या काठी त्यांनी जिवंत समाधी घेतली.

अमर अस्तित्व: जरी ते देहाने गेले असले तरी त्यांच्या साहित्याच्या रूपाने ते आजही कोट्यवधी लोकांच्या मनात जिवंत आहेत. 🏞� 📿 🌺 🛕

निष्कर्ष:
संत ज्ञानेश्वर हे खऱ्या अर्थाने 'माउली' आहेत. त्यांनी बुद्धी आणि भावना यांचा असा संगम घडवला की, आजही ७०० वर्षांनंतर त्यांचे विचार आधुनिक वाटतात. मराठी माणसाच्या प्रत्येक घरात ज्ञानेश्वरी असणे हे त्यांच्या महानतेचे प्रतीक आहे.

इमोजी सारांश (Emoji Summary):
🚩 📙 👶 👨�👩�👧�👦 ⚖️ 🐃 📖 ✨ 🙏 ✍️ 🏛� 🌸 🗣� 💎 🏆 🙏 🌍 🕊� 🧘�♂️ 🧱 ✉️ 🥁 👣 🔥 🕉� 🏞� 📿 🌺 🛕

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.12.2025-मंगळवार.
===========================================